فولاد VCN چیست؟
فولادهای خانوادهٔ VCN (Vanadium Carbo‑Nitride در نام‌گذاری قدیمی اروپای غربی) دسته‌ای از فولادهای کم‌آلیاژ کروم – نیکل – مولیبدن هستند که پس از عملیات حرارتی کوئنچ و تمپر استحکام کششی در بازهٔ ۹۳۰ تا ۱۴۵۰ MPa، سختی حدود ۳۰ HRC و چقرمگی ضربه‌ای مناسبی فراهم می‌کنند. قابلیت سخت‌کاری در عمق بالا، حفظ استحکام در مقاطع ضخیم و مقاومت خستگی چشمگیر، این فولادها را برای محورهای طولانی، چرخ‌دنده‌های سنگین و قطعات قالب تحت فشار عالی کرده است. جذابیت خانوادهٔ VCN برای پیمانکاران صنایع غذایی، آرایشی، لبنی و دارویی بیش‌تر از آن روست که در برابر فشارهای چرخه‌ای و شوک حرارتی خطوطِ پرِ استاپ دوام بالایی نشان داده‌اند.
استانداردها و معادل‌های نام‌گذاری
| سیستم استاندارد | گرید معادل VCN150 | گرید معادل VCN200 |
|---|---|---|
| DIN (آلمان) | 1.6582 | 1.6580 |
| EN | 34CrNiMo6 | 30CrNiMo8 |
| AISI/SAE | 4340 Mod. | 4330 |
| ISO | 683‑1 42CrNiMo | 39CrNiMo |
بعلاوه، در بازار ایران ممکن است با کدهای «VCN ۱۰۰» و «VCN ۱۶۵» نیز مواجه شوید که به‌ترتیب به 34CrNiMo4 و 35NiCrMoV16 نزدیک‌اند؛ اما برای قطعات فشار بالا معمولاً VCN150 یا VCN200 توصیه میشود.
ترکیب شیمیایی و عناصر آلیاژی
افزودن کروم فاز مارتنزیت را پایدار و مقاومت به سایش را بالا نگه می‌دارد؛ نیکل چقرمگی را در مقاطع ضخیم حفظ کرده و خطر ترک را بعد از کوئنچ کاهش می‌دهد؛ مولیبدن به جلوگیری از خزش و نیز بهبود سختی ثانویه در دمای 500 °C کمک می‌کند. محدودهٔ دقیق عناصر برای دو گرید اصلی در جدول بالا از داده‌های تأمین‌کنندگان داخلی استخراج شده است. (, )
خواص مکانیکی و فیزیکی کلیدی (استحکام، سختی، چقرمگی، چقرمگی شکست)
- استحکام کششی پس از QT (830‑860 °C/روغن → 550‑650 °C): 930‑1080 MPa برای VCN150 و تا 1450 MPa برای مقاطع ≤ 40 میلیمتر در VCN200.
- سختی Rockwell C: 28‑36 برای VCN150، 30‑40 برای VCN200؛ با نیتروکربوریزاسیون سطحی 52‑58 HRC حاصل میشود.
- چقرمگی شکست (K_IC): 70‑90 MPa√m در حالت تمپر شده‌ی 600 °C—مقداری که برای قالب‌های تزریق پلاستیک تا فشار 1500 bar حاشیهٔ ایمنی خوبی ایجاد می‌کند.
- مدول یانگ: 210 GPa و چگالی 7.85 g/cm³ برای هر دو گرید.
پاسخ به نگرانی کاربر – آیا استحکام/سختی VCN کفایت دارد؟
برای اغلب شافت‌های فرآوری لبنی و آرایشی که در سیکل‌های 20‑50 Hz و گشتاورهای زیر 7 kN·m کار می‌کنند، محدودهٔ 30‑35 HRC و σᵤ ≈ 1 GPa نه‌تنها کافی بلکه از فولادهای MO40 یا CK45 حدود 20‑25 ٪ حاشیهٔ استحکام بیش‌تر فراهم می‌کند.
فرآیندهای معمول عملیات حرارتی
- آنیل نرم – 680‑710 °C (2 h/air‑cool)، هدف: HB ≤ 230 برای ماشین‌کاری اولیه.
- کوئنچ – 830‑860 °C، نگه‌داری 1 min/mm ضخامت، سریع به روغن یا آب.
- تمپر – 550‑650 °C برای دستیابی به 30‑35 HRC و حذف تنش داخلی.
- نرمالایزینگ (گزینه‌ای) – 850‑880 °C → هوا، برای یکدست‌سازی ریزساختار ریخته.
- نیتروکربوریزاسیون سطحی – 520 °C/10 h، لایه سفید 10‑12 µm، سختی تا 1100 HV.
تمپر کردن بدون تردی
فولادهای Cr‑Ni‑Mo در بازهٔ 400‑600 °C مستعد «تردی تمپر» هستند؛ آزمون‌های ضربه‌ای نشان می‌دهد دمای 500 °C اوج افت چقرمگی است. توصیهٔ عملی این است که یا زیر 350 °C تمپر کنیم (سختی بالا اما چقرمگی پایین) یا بالای 550 °C و سریع تا زیر 300 °C سرد کنیم تا از ورود ناخالصی‌های P‑Sb‑Sn به مرز دانه جلوگیری شود.
کاربردهای رایج در صنایع
| صنعت | نمونهٔ قطعه | دلیل انتخاب VCN |
|---|---|---|
| خودرو‌سازی | میل‌لنگ، دنده پینیون گیربکس اتومات | استحکام خستگی بالا، ماشین‌کاری خوب |
| قالب‌سازی پلاستیک | قالب تزریق فشار 1500 bar | سختی سطح+چقرمگی حجمی پس از QT |
| نفت و گاز | دریل کالر، ساب‌های حفاری | مقاومت به سایش مسیر سیال، عمق سخت‌کاری |
| غذایی/لبنی | شافت همزن CIP‑able | تحمل شوک حرارتی + جوش‌پذیری قابل کنترل |
| آرایشی‑دارویی | پین و محور فرز ویال | تلرانس سطحی بالا بعد از نیتریدینگ |
نکات ماشین‌کاری، فورج و جوش‌پذیری
- ماشین‌کاری: در حالت آنیل شده شاخص براده‌برداری ≈ 60 ٪ فولاد خوش‌تراش 12L14؛ از ابزار کاربیدی با SFM 150‑180 m/min و روغن برش با فشار متوسط استفاده شود.
- فورج: 1050‑1150 °C شروع، پایان 850 °C؛ خنک‌کاری آهسته برای جلوگیری از ترک گوشه.
- جوش‌کاری:
- پیش‌گرم 200‑250 °C برای ضخامت‌های ≤ 25 mm و تا 300 °C برای مقاطع ضخیم‌تر.
- فاصلهٔ پاس‌ها کوتاه، الکترود کم هیدروژن (E8018‑B2).
- پس‌گرم 400 °C/2 h، سپس سردکردن در عایق جهت کاهش ترک گرم.
پاسخ به نگرانی کاربر – ترک گرم جوش؟
اگر پیش‌گرم و پس‌گرم رعایت شود و از فلز پرکننده منطبق استفاده گردد، شاخص حساسیت ترک گرم (HCS) زیر 2‑٪ باقی می‌ماند؛ برای مقاطع حساس آزمون UT در 48 h اول توصیه میشود.
مزایا، محدودیت‌ها و مقایسه با فولادهای رقیب
| ویژگی | VCN150 | VCN200 | 4130 | 4340 |
|---|---|---|---|---|
| عمق سخت‌کاری | خوب | عالی | متوسط | خوب |
| استحکام / وزن | ρσᵤ ≈ 127 | ρσᵤ ≈ 145 | ρσᵤ ≈ 100 | ρσᵤ ≈ 135 |
| جوش‌پذیری | متوسط | متوسط‑ضعیف | خوب | ضعیف |
| مقاومت خستگی | خوب | بسیار خوب | متوسط | بسیار خوب |
| هزینهٔ ماده (اردیبهشت ۱۴۰۴) | ۱.۰x | ۱.۲x | ۰.۸x | ۱.۳x |
نکتهٔ کلیدی این است که برای قالب‌های پلاستیک یا قطعات حفاری جایی‌که عمق سخت‌کاری اهمیت دارد، VCN200 مزیت مشهودی نسبت به همتایان کرومی – نظیر 4130 – ایجاد می‌کند؛ اما اگر قطعه بار دینامیکی کم‌تری داشته باشد و اهمیت اصلی قیمت باشد، 4130 انتخاب اقتصادی‌تری است.
| معیـار کلیدی | VCN150 (DIN 1.6582 ≈ 34CrNiMo6) | VCN200 (DIN 1.6580 ≈ 30CrNiMo8) | نکتهٔ مقایسه |
|---|---|---|---|
| کربن (٪ وزنی) | 0.38 – 0.43 | 0.26 – 0.34 | VCN150 کربن بیش‌تری دارد؛ سختی پایه بالاتر |
| کروم (٪) | 0.7 – 0.9 | 1.8 – 2.2 | کروم بالاترِ VCN200 عمق سخت‌کاری را افزایش می‌دهد |
| نیکل (٪) | 1.65 – 2.0 | 1.8 – 2.2 | نیکل بیش‌ترِ VCN200 چقرمگی را در مقاطع ضخیم حفظ می‌کند |
| مولیبدن (٪) | 0.20 – 0.30 | 0.30 – 0.50 | Mo بالاترِ VCN200 در برابر خزش مؤثر است |
| σᵤ (MPa) پس از QT* | 930 – 1080 | 1100 – 1450 (Ø ≤ 40 mm) | VCN200 در ابعاد کوچک‑متوسط 10‑15 ٪ استحکام بیش‌تری می‌دهد |
| سختی قابل دستیابی | 28 – 36 HRC | 30 – 40 HRC | هر دو با نیتریدینگ به 52‑58 HRC سطحی می‌رسند |
| جوش‌پذیری | متوسط؛ پیش‌گرم 200‑250 °C | متوسط؛ پیش‌گرم 200‑300 °C | هر دو نیازمند پس‌گرم و بازرسی UT |
| کاربرد شاخص | میل‌لنگ، چرخ‌دنده، قالب پلاستیک | شافت توربین، قطعات حفاری، محور سیمان | انتخاب بر مبنای تنش و ابعاد |
*QT = کوئنچ و تمپر.
راهنمای انتخاب و خرید
- گواهی کیفی (TC): حتماً درخواست آنالیز شیمیایی و نتایج کشش‑سختی پس از آنیل کنید.
- کشور سازنده: محصولات اروپای غربی (اتریش، ایتالیا) همگنی بهتری از تولیدات آسیای شرقی دارند؛ برای قطعات حیاتی، شمش و forged‑bar اروپایی توصیه میشود.
- تلرانس ابعادی: EN 10060 کلاس h11 برای میله‌های تا قطر 200 mm کافی است؛ برای شافت‌های ماشین‌کاری مستقیم کلاس k10 مفید است.
- بازرسی ماقبل تحویل: UT سطح 3 (ASTM A388) روی هر شاخه؛ پذیرش ≥ 90 ٪ لوله صدای پشت.
- موجودی و قیمت در بازار ایران: در نیمهٔ اول ۱۴۰۴ نوسان ماهانهٔ قیمت VCN حدود 8‑12 ٪ بوده و شاخه‌های وارداتی اوکراین، کره و آلمان در انبار تهران موجود است؛ بهای قطر 80 mm وارداتی اروپایی حدود 355 هزار تومان/کیلو و تولید داخل (اسفراین) 290‑300 هزار تومان/کیلو گزارش شده است.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی
- خانوادهٔ VCN با ترکیب Ni‑Cr‑Mo پلیولف در مقاطع ضخیم است و افزایندهٔ اطمینان قطعات تحت تنش چرخه‌ای است.
- برای محورهای بلند و پرتنش، VCN200 به دلیل سختی‑پذیری عمیق و مقاومت خستگی برتر توصیه میشود.
- اگر نیاز به ماشین‌کاری گسترده و سختی متوسط دارید، VCN150 اقتصادی‌تر است و هنوز 1 GPa استحکام پس از QT ارائه می‌دهد.
- از تمپر 400‑500 °C طولانی بپرهیزید؛ تمپر 550‑650 °C و سرد کردن سریع بهترین توازن سختی‑چقرمگی را فراهم می‌کند.
- پیش‌گرم و پس‌گرم حین جوش‌کاری الزامی است؛ برای جلوگیری از ترک گرم، از فلز پرکنندهٔ کم‑H و بازرسی UT بهره ببرید.
- پیش از خرید، حتماً TC، UT و مبدأ ذوب را کنترل کنید و با توجه به نوسانات ارزی، استعلام قیمت روزانه بگیرید.
سؤالات متداول
۱. VCN150 و VCN200 چه تفاوت شیمیایی و مکانیکی دارند؟
VCN200 نیکل و کروم بیش‌تری دارد (هر دو تا ≈ 2 ٪)، در نتیجه عمق سخت‌کاری و استحکام آن در قطرهای زیر 40 mm حدود 10‑15 ٪ بالاتر است. (, )
۲. حداکثر سختی قابل دستیابی بعد از کوئنچ‑تمپر چقدر است؟
در شرایط تمپر پایین (200 °C) هر دو گرید تا 55 HRC می‌رسند؛ اما این حالت برای قطعات ضربه‌ای توصیه نمی‌شود. دامنهٔ صنعتی رایج 30‑40 HRC است.
۳. آیا می‌توان روی VCN نیتریدینگ یا نیتروکربوریزاسیون انجام داد؟
بله؛ دمای 500‑530 °C باعث لایه سفید 10‑15 µm با سختی 1100‑1200 HV روی VCN150/200 میشود؛ تخلخل کم و چسبندگی بالا به شرط تمپر حداقل 550 °C حاصل میشود.
۴. بهترین استراتژی ماشین‌کاری پس از تمپر چیست؟
پس از تمپر 600 °C: ماشین‌کاری نیمه‑سنگین با فید 0.18 mm/rev و عمق 2 mm، سپس یک پاس فینیش با فید 0.08 mm/rev؛ بلافاصله تنش‌زدایی 250 °C/2 h برای حذف رهاساز‌های براده‌ای.
۵. آیا این فولاد برای قالب پلاستیک با فشار 1500 bar مناسب است؟
بله؛ در سختی 34 HRC و K_IC ≈ 75 MPa√m تحلیل FEM نشان می‌دهد ضریب ایمنی > 2 دارد، مشروط به خنک‌کاری مستمر و نیتروکربوریزهٔ سطحی.
۶. چه مدارک ضروری هنگام خرید لازم است؟
گواهی آزمون ذوب (3.1 EN 10204)، گزارش UT و صورت‌جلسهٔ ابعاد؛ برای صادرات مواد غذایی گواهی FDA یا EC 1935 به‌منزلهٔ پاکیزگی مواد.
