در دنیای فولادهای زنگ‌نزن، آلیاژهای متنوعی با خواص شیمیایی، مکانیکی و مقاومت خوردگی متفاوت تولید شده‌اند تا پاسخ‌گوی نیازهای گوناگون صنایع باشند. در میان این گریدها، دو نوع بسیار پرکاربرد استیل 316 و استیل 316L هستند که به دلیل خواص ممتاز و شهرت جهانی، در بسیاری از پروژه‌های صنعتی، ساختمانی، شیمیایی و غذایی استفاده می‌شوند. اما انتخاب بین این دو ممکن است برای بسیاری از صاحبان صنایع و مدیران پروژه، پرسشی مهم باشد؛ چراکه هر یک از جنبه‌های هزینه، مقاومت خوردگی، قابلیت جوشکاری، میزان کربن و خواص مکانیکی، ویژگی‌های مختص به خود را دارند.
در این مقاله، سعی داریم به بررسی تفاوت‌های اساسی میان استیل 316 و استیل 316L بپردازیم.
استیل 316L چیست
اگرچه گرید 316 به‌طور گسترده شناخته شده و در صنایع مختلف از تجهیزات شیمیایی گرفته تا سازه‌های دریایی به کار می‌رود، اما گاهی برای برخی کاربردها، خطر خوردگی بین‌دانه‌ای یا نیاز به جوشکاری گسترده، انتخاب را به سمت نسخه کم‌کربن یا 316L سوق می‌دهد. حرف L در انتهای این نام، اختصار کلمه Low Carbon است؛ به این معنا که میزان کربن در این فولاد زنگ‌نزن، به‌صورت قابل توجهی کاهش یافته است.
استیل 316L در حالت آنیل شده، خواص مکانیکی و مقاومت خوردگی تقریباً مشابه استیل 316 دارد، اما در حوزه‌هایی که عملیات جوشکاری طولانی‌مدت یا قرارگیری در دماهای میانی اتفاق می‌افتد، می‌تواند انتخاب مطمئن‌تری باشد. این گرید با داشتن حداکثر 0.03 درصد کربن، احتمال تشکیل کاربید کروم در مرزدانه‌ها را به شدت کاهش می‌دهد و به همین علت، در بسیاری از کاربردهای حساس به خوردگی بین‌دانه‌ای ترجیح داده می‌شود.
وجود کروم (حدود 16 تا 18 درصد) و نیکل (حدود 10 تا 14 درصد) در کنار مولیبدن (حدود 2 تا 3 درصد) باعث می‌شود سری 316 از نظر مقاومت در برابر محیط‌های خورنده و اسیدی، عملکرد بالاتری نسبت به سری 304 داشته باشد. این ترکیب به‌ویژه در برابر کلریدها (مانند آب دریا یا محیط‌های ساحلی) اثربخش است و هم استیل 316 و هم نسخه کم‌کربن آن (316L) را به گزینه‌ای محبوب در صنایع دریایی، نفت‌وگاز و پتروشیمی تبدیل می‌کند.
ترکیب شیمیایی و میزان کربن
هر یک از فولادهای زنگ‌نزن آستنیتی، بسته به میزان عناصر آلیاژی نظیر کروم، نیکل، مولیبدن و کربن، برای هدف خاصی بهینه‌سازی شده‌اند. در مورد استیل 316، حداکثر کربن به‌طور معمول تا 0.08 درصد مجاز است، در حالی‌که در استیل 316L، این مقدار حداکثر 0.03 درصد گزارش می‌شود. در نگاه اول، شاید این تفاوت به‌ظاهر اندک به نظر برسد، اما باید دانست که کربن، یکی از حساس‌ترین عناصر در فولادهای زنگ‌نزن به شمار می‌رود. وقتی میزان کربن از یک حدی بالاتر می‌رود، امکان تشکیل کاربیدهای کروم در دماهای میانی (معمولاً بین 425 تا 815 درجه سانتی‌گراد) افزایش می‌یابد. این کاربیدها کروم را از نواحی اطراف خود مصرف می‌کنند و ناحیه مرزدانه‌ای را تضعیف می‌سازند. نتیجه امر، ظهور پدیده‌ای به نام خوردگی بین‌دانه‌ای (Intergranular Corrosion) خواهد بود که می‌تواند طول عمر و استحکام قطعه را در شرایط کاری شدید به‌طور محسوسی کاهش دهد.
در صنایع حساس که دمای کاری یا فرآیند حرارتی بین همین بازه‌هاست (مثلاً زمان طولانی در 500 تا 700 درجه سانتی‌گراد)، یا جوشکاری با تعداد پاس‌های زیاد و سرعت کم انجام می‌شود، گرید 316L با کاهش کربن تا 0.03 درصد، ریسک خوردگی بین‌دانه‌ای را به حداقل می‌رساند. از سوی دیگر، در مصارف عمومی‌تر که جوشکاری مکرر یا دمای میان‌بافتی کمتر رخ می‌دهد، ممکن است هزینه بالاتر 316L نسبت به 316 توجیه اقتصادی نداشته باشد.
مولیبدن نیز عامل کلیدی دیگری است که در ساختار استیل 316 و 316L حضور دارد. مقدار متوسط مولیبدن در این دو گرید، بین 2 تا 3 درصد متغیر است و نقش مهمی در مقاومت به حفره‌دار شدن (Pitting) و خوردگی شکافی (Crevice Corrosion) در محیط‌های کلریدی ایفا می‌کند. دلیل محبوبیت سری 316 خصوصاً در صنایع دریایی یا تماس با آب شور نیز به همین موضوع برمی‌گردد.
مقاومت به خوردگی در شرایط خورنده
افزایش مقاومت به خوردگی، به‌خصوص در حضور کلرید، مهم‌ترین تمایز خانواده 316 نسبت به 304 محسوب می‌شود. اما اگر بخواهیم بین 316 و 316L از نظر مقاومت خوردگی یک مقایسه جزئی کنیم، متوجه می‌شویم که در شرایط عادی و محیط‌های نه‌چندان خشن، تفاوت چندانی در عملکرد کلی این دو دیده نمی‌شود. هر دو گرید به سبب وجود مولیبدن، در برابر خوردگی موضعی، نسبت به سری 304 یک گام جلوتر هستند.
اما در محیط‌های کلریدی شدید یا زمانی که فولاد در دماهای میانی یا تحت عملیات حرارتی قرار می‌گیرد، تفاوت میزان کربن خود را نشان می‌دهد. زمانی که دما در محدوده 425 تا 815 درجه سانتی‌گراد باشد (مثلاً در حین جوشکاری پاس‌های متعدد یا گرم‌کردن‌های مکرر لوله و مخزن در صنایع شیمیایی)، آلیاژهایی که کربن کمتری دارند، توانایی بیشتری برای حفظ لایه محافظ اکسیدی و جلوگیری از تشکیل کاربیدهای کروم دارند. این به معنای مقاومت بالاتر در برابر خوردگی بین‌دانه‌ای است که می‌تواند در بلندمدت، هزینه‌های نگهداری و تعویض قطعات را کم کند.
به این ترتیب، اگر پروژه شما به‌گونه‌ای است که قطعه یا ورق استیل باید ساعات طولانی در معرض حرارت میانی یا تماس با محیط‌های خورنده خاص قرار بگیرد، استیل 316L یک سرمایه‌گذاری مطمئن خواهد بود. اما در شرایطی که محیط خورنده وجود داشته ولی حرارت‌های شدید و طولانی به قطعه اعمال نمی‌شود، استیل 316 عملکرد قابل قبولی دارد و ممکن است هزینه‌های اولیه را نیز کاهش دهد.
جوش‌پذیری و حساسیت به خوردگی بین‌دانه‌ای
جوشکاری در اغلب صنایع سنگین مانند پتروشیمی، نیروگاهی، دریایی و صنایع غذایی نقش کلیدی دارد. اگرچه فولادهای زنگ‌نزن آستنیتی سری 300 جوش‌پذیری خوبی دارند، ولی موضوع مهمی که باید به آن توجه شود، حساسیت به خوردگی بین‌دانه‌ای پس از جوشکاری است. این حساسیت بیشتر به میزان کربن و شرایط حرارت دیدن قطعه مرتبط است. وقتی فولاد زنگ‌نزن در دماهایی باشد که کروم و کربن بتوانند با هم ترکیب شوند، ناحیه مجاور جوش مستعد ایجاد کاربید کروم و در نتیجه، خوردگی بین‌دانه‌ای می‌شود.
استیل 316 با کربن حداکثر 0.08 درصد، در صورت رعایت سرعت بالا در جوشکاری یا استفاده از فیلرهای مناسب، معمولاً بدون مشکل خاصی جوش می‌خورد. اما اگر پروژه‌ای نیازمند پاس‌های متعدد با زمان حرارت‌دهی طولانی است، یا دمای میان‌بافتی بالا و سرعت خنک‌سازی پایین دارد، احتمال تشکیل کاربیدهای نامطلوب بالا می‌رود. اینجاست که نسخه کم‌کربن، یعنی 316L، مداخله کرده و با کاهش خطر ترشح کربن به‌سمت دانه‌ها، محافظت بیشتری در برابر حساس‌شدگی ارائه می‌دهد. ازاین‌رو، پیمانکاران صنایع لبنی یا دارویی که مخازن بزرگی جوشکاری می‌کنند و نظافت و مقاومت خوردگی برایشان اولویت اصلی است، اغلب سراغ 316L می‌روند.
علاوه بر موضوع کربن، فیلر مورداستفاده نیز در کیفیت جوش نهایی اثرگذار است. برخی اوقات فیلرهای با ترکیب 316L، حتی برای جوشکاری استیل 316 هم توصیه می‌شوند تا ریسک حساسیت و ترک‌خوردگی کاهش یابد. در نهایت، باید توجه داشت که هرچقدر جوشکاری تمیزتر و عملیات پس‌جوشکاری (PWHT) کنترل‌شده‌تر باشد، ضریب اطمینان فولاد در مقابله با خوردگی بین‌دانه‌ای بالاتر می‌رود.
خواص مکانیکی و تأثیر حرارت بر استحکام
در حالت آنیل شده، استیل 316 و استیل 316L معمولاً خواص مکانیکی بسیار نزدیک به هم دارند. هر دو از استحکام کششی و حد تسلیم مناسبی برخوردارند و به خاطر حضور مولیبدن و نیکل، چقرمگی خوبی در دماهای پایین دارند. از نظر انعطاف‌پذیری و شکل‌دهی (Formability)، سری 300 آستنیتی به‌طورکلی عملکرد بهتری نسبت به سری 400 مارتنزیتی یا فریتی دارد؛ پس انتظار می‌رود خم‌کاری یا کشش عمیق روی 316 و 316L با سهولت نسبی انجام شود.
ممکن است در برخی جداول استاندارد مشاهده کنید که استیل 316، حد تسلیم کمی بالاتری دارد؛ دلیل آن می‌تواند درصد کربن بیشتر باشد که افزایش استحکام را به ارمغان می‌آورد. اما این اختلاف معمولاً ناچیز است و در خیلی از پروژه‌های متداول، تفاوت کاربردی بزرگی ایجاد نمی‌کند. فقط وقتی وارد محاسبات دقیق مکانیکی با حاشیه امنیت کم می‌شویم یا بخواهیم قطعات تحت بارگذاری بالا تولید کنیم، شاید این اختلاف در حد تسلیم مورد توجه قرار گیرد.
در دماهای بالا نیز، سری 316 به لطف وجود مولیبدن، مقاومتی بالاتر از سری 304 در برابر اکسیداسیون نشان می‌دهد و قابلیت استفاده تا حدود 800 درجه سانتی‌گراد را دارد. استیل 316L در همین بازه‌های دمایی -به دلیل کاهش خطر کاربید کروم- تمایل کمتری به خوردگی بین‌دانه‌ای پیدا می‌کند، اما اگر به شکل دائم در دماهای خیلی بالا مثلاً بالاتر از 800 درجه سانتی‌گراد کار کند، ممکن است ویژگی‌های مکانیکی اش دستخوش تغییر شود و نیاز به بررسی دقیق‌تر باشد.
کاربردهای رایج 316 و 316L
- استیل 316: اگر پروژه‌ای در محیطی خورنده اما نه بیش‌ازحد حساس به جوشکاری باشد (مانند سازه‌های دریایی سبک، تجهیزاتی که گاه‌وبیگاه جوشکاری می‌شوند یا به دمای میانی کمتر مواجه هستند)، 316 گزینه‌ای استاندارد و پرکاربرد محسوب می‌شود. صنایع پتروشیمی، تولید مواد شیمیایی، برخی از قطعات و تجهیزات صنایع خودروسازی، سازه‌های معماری در مناطق ساحلی، همگی از این گرید بهره می‌برند.
- استیل 316L: آن‌جایی که احتمال حساس‌شدگی یا خوردگی بین‌دانه‌ای بالاست، یا پروژه به‌صورت گسترده عملیات جوشکاری انجام می‌دهد، نسخه کم‌کربن بسیار مفیدتر خواهد بود. در کاربردهای لبنی و غذایی، مخازن استریل، خطوط انتقال دارویی و حتی برخی لوله‌های صنعتی که دمای میان‌بافتی بالایی دریافت می‌کنند، 316L نه‌تنها سبب افزایش عمر مفید تجهیز می‌شود، بلکه ریسک خوردگی‌های ناگهانی یا آلودگی محیط را کاهش می‌دهد. همچنین در مناطقی که غلظت کلرید بالا باشد (مانند دریا یا فضای ساحلی)، اغلب ترجیح داده می‌شود 316L به دلیل ایمنی بالاتر در برابر پدیده خوردگی تنشی یا خوردگی شکافی انتخاب گردد.
- صنایع دریایی: در پروژه‌های دریایی، هر دوی این گریدها گزینه‌های نسبتاً خوبی هستند؛ با این حال اگر در محل اتصال یا پاس‌های جوش خطر خوردگی وجود داشته باشد، 316L می‌تواند مصونیت بالاتری ایجاد کند. در صورت نیاز به مقاومت بیشتر در محیط‌های بسیار شور و خشن، شاید حتی به سراغ سوپرآستنیتی‌ها یا دوبلکس‌ها رفت؛ اما در اغلب موارد، 316 و 316L پاسخ‌گوی نیاز خواهند بود.
ملاحظات اقتصادی و انتخاب نهایی
هزینه در پروژه‌های بزرگ صنعتی یا مهندسی، فاکتوری حیاتی برای تصمیم‌گیران است. اگرچه هر دو گرید 316 و 316L در رده فولادهای زنگ‌نزن آستنیتی پیشرفته قرار دارند و قیمت آن‌ها عموماً از سری 304 بالاتر است، اما معمولاً 316L اندکی قیمت بالاتری نسبت به 316 دارد. دلیل این اختلاف می‌تواند فرآیند تولید دقیق‌تر برای کم‌کردن میزان کربن و رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر باشد.
آیا این هزینه اضافه موجه است؟ پاسخ بستگی به نوع پروژه دارد. در شرایطی که جوشکاری گسترده و مواجهه با دماهای میانی وجود ندارد، یا خطر خوردگی بین‌دانه‌ای کمینه است، انتخاب 316 ممکن است اقتصادی‌تر باشد. اما در کاربردهای حساس که حتی احتمال اندک خوردگی می‌تواند تبعات مالی و فنی بزرگی داشته باشد (مثل صنایع غذایی و دارویی، یا سیستم‌های فشار بالای شیمیایی)، برتری 316L در مقاومت به خوردگی بین‌دانه‌ای و عمر طولانی‌تر قطعات، هزینه اولیه بالاتر را توجیه می‌کند.
همچنین در پروژه‌هایی که نیازمند دریافت گواهینامه‌های بهداشتی یا ایمنی هستند، بعضی استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر به‌طور پیشفرض سراغ نسخه کم‌کربن می‌روند تا هیچ جای شبهه‌ای باقی نماند. به بیان دیگر، سرمایه‌گذاری روی 316L در بسیاری از صنایع، یک انتخاب استراتژیک است که در درازمدت صرفه اقتصادی می‌آورد. ضمن آنکه هزینه‌های تعمیر یا تعویض زودهنگام، مخصوصاً در پروژه‌های با حساسیت بالا، گاه چندین برابر هزینه افزودن اولیه برای گرید کم‌کربن خواهد بود.
جمع‌بندی و توصیه‌ها
استیل 316 و 316L هر دو از محبوب‌ترین و کارآمدترین فولادهای زنگ‌نزن آستنیتی هستند که مقاومت قابل‌توجهی در برابر محیط‌های خورنده، به‌خصوص حاوی کلرید از خود نشان می‌دهند. مولیبدن موجود در ترکیب آن‌ها، برتری روشنی نسبت به سری 304 ایجاد می‌کند که در محیط‌های آبی، نمکی یا شیمیایی، از حفره‌دار شدن و خوردگی موضعی جلوگیری می‌کند. تفاوت کلیدی بین این دو گرید در میزان کربن است؛ استیل 316 تا 0.08 درصد کربن دارد و استیل 316L فقط تا 0.03 درصد.
این اختلاف به‌ظاهر کوچک، تأثیر بسزایی بر رفتار آلیاژ در مواجهه با حرارت‌های میانی و عملیات جوشکاری می‌گذارد. اگر پروژه‌ای نیازمند جوشکاری سنگین و مواجهه با دماهای مستعد تشکیل کاربید کروم باشد، انتخاب 316L منطقی‌تر است. اما در بسیاری از کاربردهای عمومی با شرایط خورندگی معقول و جوشکاری محدود، استیل 316 می‌تواند پاسخ‌گوی نیاز باشد و هزینه کمتری هم داشته باشد.
چند نکته مهم که می‌توان به‌عنوان توصیه نهایی مطرح کرد:
- در نظر گرفتن شرایط کاری: بررسی کنید که چه میزان جوشکاری، چه بازه‌ای از دماهای کاری و چه نوع محیط خورنده‌ای دارید. اگر شک دارید و پروژه حساس است، ترجیحاً 316L می‌تواند از بابت عمر بیشتر، شما را مطمئن‌تر سازد.
- محیط دریایی یا کلریدی شدید: اگر قرار است سازه یا قطعه در فضای ساحلی یا تماس مداوم با آب دریا باشد، ممکن است حتی گریدهای قوی‌تری از نظر مقاومت خوردگی مدنظر قرار گیرد. اما بین 316 و 316L، نسخه کم‌کربن در مناطق جوش و مرزدانه‌ها ایمنی بهتری دارد.
- استانداردها و گواهینامه‌ها: در پروژه‌هایی با الزامات بهداشتی یا کیفیتی خیلی سخت (مثلاً صنایع دارویی، مواد غذایی حساس، تجهیزات پزشکی)، توجه به اسناد استاندارد و تأکید آن‌ها بر استفاده از نسخه کم‌کربن را در دستور کار قرار دهید. گاهی این امر یک الزام برای گرفتن تأییدیه‌های بین‌المللی است.
- هزینه در برابر ریسک: اگرچه 316L کمی گران‌تر است، اما اگر ریسک خوردگی بین‌دانه‌ای، ترک‌خوردگی تنشی یا مخاطرات بهداشتی و آلایندگی محیط مدنظر باشد، معمولاً سرمایه‌گذاری روی نسخه کم‌کربن از لحاظ اقتصادی و ایمنی، در درازمدت به‌صرفه‌تر خواهد بود.
در خاتمه، امیدواریم این مقاله طولانی و رسمی، دریچه‌ای باشد برای شفاف‌شدن تفاوت دو گرید پرکاربرد سری 316. هر یک از آن‌ها با توجه به میزان کربن، در صنایع مختلفی قابل استفاده هستند و بسته به میزان حساسیت و نوع عملیات حرارتی، انتخاب می‌شوند. اگر پروژه‌ای دارید که در مرز انتخاب میان 316 و 316L قرار گرفته‌اید، پیشنهاد می‌کنیم تمام عوامل فنی، اقتصادی و استانداردهای حاکم را کنار هم بگذارید و با مشاوره متخصصان، تصمیم بگیرید تا نتیجه‌ای مطمئن و با عمر طولانی به دست آورید.
سؤالات متداول
- چرا میزان کربن در استیل 316L کمتر از 316 تعیین شده است؟
برای کاهش خطر تشکیل کاربید کروم در دماهای میان‌بافتی و در نتیجه کاهش حساسیت به خوردگی بین‌دانه‌ای، مخصوصاً زمانی که جوشکاری طولانی یا چندپاسه صورت می‌گیرد. - آیا خواص مکانیکی 316 و 316L تفاوت چشمگیری با هم دارد؟
در حالت آنیل، این دو گرید خواص مکانیکی نزدیک به هم دارند. استیل 316 ممکن است اندکی حد تسلیم بالاتری داشته باشد، اما در بیشتر کاربردها تفاوت زیادی مشاهده نمی‌شود. - در کاربردهای دریایی کدام یک انتخاب مطمئن‌تری محسوب می‌شود؟
هر دو گرید برای محیط‌های دریایی مناسبند، اما 316L در مناطقی که جوشکاری یا قرارگیری در دماهای میانی مطرح است، می‌تواند ایمنی بهتری در مقابل خوردگی بین‌دانه‌ای ارائه دهد. - آیا جوش‌پذیری 316 به اندازه 316L خوب است، یا برای پروژه‌های جوشکاری گسترده فقط 316L باید استفاده شود؟
316 نیز جوش‌پذیری مطلوبی دارد، اما اگر جوشکاری مداوم و طولانی‌مدت باشد، احتمال تشکیل کاربیدهای کروم و خوردگی بین‌دانه‌ای بالاتر می‌رود. در چنین سناریوهایی، 316L به علت کربن کمتر، انتخاب ایدئال‌تری خواهد بود. - تفاوت هزینه قابل توجهی میان 316 و 316L وجود دارد و این اختلاف در چه مواردی قابل توجیه است؟
316L معمولاً اندکی گران‌تر است، اما در پروژه‌های حساس به خوردگی یا با حجم بالای جوش، به دلیل کاهش نیاز به تعمیرات و افزایش طول عمر قطعه، این اختلاف هزینه در درازمدت کاملاً جبران می‌شود.
